Δεν υπήρχε άλλος τρόπος να γνωρίσω τα παραδοσιακά εργαλεία που χρησιμοποιούσαν οι πρόγονοί μας στην Κοινότητα του Στρυμονικού Σερρών και φυσικά στην ευρύτερη περιοχή (Ζευγολατειό, Καλόκαστρο, Χείμαρρος, Τριάδα, Κεφαλοχώρι, Βαρικό και Λιβαδοχώρι) αν δεν αποφάσιζα να ψάξω. Μετά από δεκάδες τηλεφωνήματα, αποστολή φωτογραφικού υλικού, συλλογή πληροφοριών από το διαδίκτυο, διασταύρωση των συλλεγμένων πληροφοριών και φωτογραφικών, εξακρίβωση ορολογιών κατόρθωσα (θα ήθελα να φανεί ο αναγνώστης επιεικής καθώς δεν είμαι λαογράφος) να είμαι σε θέση να παρουσιάσω ένα ενδιαφέρον (πιστεύω)υλικό.
Μέσα από αυτή την προσπάθεια, κατανόησα χωρίς να έχω την πείρα ενός αγρότη, τον ρόλο και την χρήση του καθένα εργαλείου και να είμαι σε θέση, νοερά(!) να σας μεταφέρω σε περασμένους χρόνους, αλλά όχι ξεχασμένους.
1. Το Στρυμονικό (Όρλιακο) Σερρών από την πρώτη στιγμή της ύπαρξής του είχε αγροτική οικονομία. Οι πρώτοι κάτοικοι από το Μέτσοβο και την Καρατζόβα της Αριδαίας (εδώ ο ιστορικός διατηρεί επιφυλάξεις ως προς την καταγωγή κατοίκων της περιοχής από την περιοχή αυτή της Αριδαίας), ασχολούνταν με δημητριακά, κηπευτικά και ορισμένα είδη λαχανικών.
Αργότερα με την επέκταση του και την πληθυσμιακή του άνθιση (μετακίνηση οικογενειών από το χωριό Κωστί της Ανατολικής Ρωμυλίας, από τον Πόντο αλλά και από την Μικρά Ασία) οι κάτοικοι των κοινοτήτων Όρλιακου, Τσακαρλή, Γενή, Μακαζέ, Σαλτικλή και Σιβρή, εντάσσουν στις καλλιέργειές τους, τα καπνά, το σιτάρι, την σίκαλη, την βρώμη,
τις αμυγδαλιές και φυσικά ένας μεγάλος αριθμός ασχολείται και με την κτηνοτροφία. Η καλλιέργεια που απουσιάζει είναι αυτή των εσπεριδοειδών, της ελιάς και του αμπελιού. (αν και τα τελευταία χρόνια η ελιά και το αμπέλι βρίσκουν πρόσφορο έδαφος και αναπτύσσονται καλλιέργειες)
2. Η διάκριση των εργαλείων
Τα εργαλεία χωρίζονται σε κατηγορίες ανάλογα με την χρησιμότητά τους
α. Εργαλεία για το σκάψιμο (σκαπτικά)
β. Εργαλεία για την όργωμα, το σβάρνισμα και την σπορά των χωραφιών.
γ. Εργαλεία για τον θερισμό
δ. Εργαλεία για το αλώνισμα και το λίχνισμα των καρπών
ε. Εργαλεία για το άλεσμα και την γενικότερη επεξεργασία της συγκομιδής
στ. Εργαλεία για την φύτευση, συγκομιδή, παρασκευή του καπνού
ζ. Λοιπά εργαλεία για γενικότερες χρήσεις.
3. Παρουσίαση των γεωργικών εργαλείων
α. Εργαλεία για το σκάψιμο
(1) Η τσάπα : Είναι κυρίως σιδερένια, με ξύλινη λαβή και μεγάλο πλατύ κοφτερό κεφάλι σε σχήμα ημισφαίριου αλλά και τετράγωνο, ελαφρώς κυρτό. Χρησιμοποιείται στο χωράφια, κυρίως για το τσάπισμα του καπνού και του καλαμποκιού, αλλά και του λαχανόπηπου, του μπαξέ κτλ. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί και από τις γυναίκες.
==============================================
(2) Το φτυάρι: Με προέκταση ξύλινη (το στειλιάρι) καταλήγει σε ένα πλατύ σιδερένιο στόμιο. Κατασκευάζεται κυρίως από σίδερο ή χάλυβα, Χρησιμοποιείται κυρίως από άνδρες για σκάψιμο ακόμα και πολύ μεγάλων τρυπών στο έδαφος. Με αυτό κυρίως σκάβανε τα μικρής έκτασης εδάφη (μπαξέδες) αλλά και μετακινούσαν το χώμα, το χιόνι, την άμμο. Με φυάρι ανοίγουν και τους τάφους για το θάψιμο των νεκρών.
===============================================
(3) Η αξίνα ή τσαπί η σκαλιστήρι: Σχεδόν πανομοιότυπο όργανο με την τσάπα, μόνο που είναι μικρότερο και ελαφρύτερο και χρησιμοποιείται κατά βάση από τις γυναίκες για το σκάλισμα των κήπων.
==============================================
(4) Η τσατάλα : ένα όργανο με δύο σιδερένιες μύτες, ώστε να μπορεί να μπαίνει βαθειά στο έδαφος και να δημιουργεί ρωγμές. Βέβαια δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από την τσατάλα των παιδικών μας χρόνων, το διχαλωτό εκείνο ξύλινο αντικείμενο που κατάλληλο επεξεργασμένο λειτουργούσε (σφενδόνα) ως ...κυνηγετικό όπλο. Η καταγωγή της λέξης είναι τουρκική: çatal = πηρούνι
===============================================
(5) Ο κασμάς: Αρκετά βαρύ όργανο, το χρησιμοποιούσαν κατα βάση οι άνδρες για το άποτελεσματικό άνοιγμα μεγάλων τρυπών, λακούβων στο έδαφος. έχει δύο άκρες μία μυτερή και μία με πλατύτερη επιφάνεια. η ονομασία προέρχεται από την τουρκική λέξη: Kazma
==============================================
β. Εργαλεία για την όργωμα, το σβάρνισμα και την σπορά των χωραφιών.
(1) Το υνί : Ήταν σιδερένιο εργαλείο, μονό ή διπλό (το συναντάμε και σε μεγαλύτερες διαστάσεις). Το υνί είναι ουσιαστικά ένα κομμάτι σίδερο με μυτερή προεξοχή που ήταν σφηνωμένο πάνω σε ένα κομμάτι ξύλο, που βρισκόταν στη βάση του αρότρου. Είχε καμπύλο σχήμα. Το υνί χρησίμευε για να ανοίγουν τις «αυλακιές». Το έσερναν άλογα, αγελάδες ή γαϊδούρια και οι γεωργοί όργωναν τα χωράφια.
==============================================
(2) Ο Ζυγός : ένα ξύλινο κατασκεύασμα με χωρίσματα από σίδερο που χρησιμοποιούσε ο ζευγολάτης για να ζέψει το υνί στα ζώα.
==============================================
(3) Η Σβάρνα ή η σανίδα: Ένα μεγάλο τετράγωνο ή παραλληλόγραμμο ξύλινο κυρίως με καρφιά στην μια του πλευρά, που χρησιμοποιούνταν για το σβάρνισμα του χωραφιού, τον κατακερματισμό των σβόλων και το ίσιωμα του χωραφιού. Προέρχεται από την σλαβική λέξη σλαβική barna (με προσθήκη, μπροστά, του τελικού σίγμα)
==============================================
γ. Εργαλεία για τον θερισμό
Το δρεπάνι: Κοφτερό οδοντωτό σιδερένιο εργαλείο που χρησίμευε για το κόψιμο των σιταριών, κριθαριών, για το αλώνισμα, αλλά και για το κόψιμο των χόρτων.
==============================================
δ. Εργαλεία για το αλώνισμα και το λίχνισμα των καρπών
(1)
Η Τζουγκράνα και Το δικράνι:
Ξύλινο όργανο με δύο ή τρία δόντια στην άκρη του, σαν ένα τεράστιο πιρούνι, που χρησιμοποιούσαν οι αγρότες για το λίχνισμα των δημητριακών κατά το αλώνισμα. Με το δικράνι τέλος ανακάτευαν τα στάχυα και λίχνιζαν τα άχυρα.
=============================================
(2) Το κόσκινο: Λαμαρινένιο εργαλείο με τρύπες, μεγάλες και μικρές, όπου οι αγρότες ξεσκόνιζαν την παραγωγή, ξεχωρίζοντας τον καρπό από τα μικρά άχυρα. Χρησιμοποιούνταν με την ίδια λογική και ως οικιακό σκεύβος από τις νοικοκυρές για το λίχνισμα αλευριού κτλ.
===============================================
(3) Η Γιουβάρλα: Μια μεγάλη οδοντωτή σανίδα, που την έζευαν κυρίως σε γαιδούρια και πατούσαν την παραγωγή ώστε ο καρπός να διαχωριστεί από τον κορμό του.
==============================================
ε. Εργαλεία για το άλεσμα και την γενικότερη επεξεργασία της συγκομιδής
(1) Ο μύλος: Μια παραλλαγή του ανεμόμυλου, που συναντάται στα νησιά, μόνο που εδώ τον κεντρικό άξονα τον σέρνουν ζώα.
===============================================
(2) Ο χειρόμυλος : Δύο καλά διαμορφωμένες πέτρες, η μία πάνω από την άλλη, στερεωμένες σε ένα ξύλινο οδηγό, που χρησιμοποιούνταν για το άλεσμα μικρών ποσοτήτων δημητριακών.
==============================================
στ.
Εργαλεία για την φύτευση, συγκομιδή, παρασκευή του καπνoύ
(1)
Το φυτευτήρι: Μικρό ξύλινο μυτερό εργαλείο για την δημιουργία τρύπας στο χωράφι για να τοποθετηθεί η ρίζα του φυτού.
===========================================
(2) Το ποτιστήρι : Για το πότισμα των μικρών φυτών καπνού στα «σανίδια»
==============================================
(3)
To ραντιστήρι : Συσκευή για το ράντισμα με φυτοφάσμακα των καλλιεργειών
=============================================
(4) Το κοφίνι: Μεγάλο, πλεγμένο με καλάμια ή λεπτό ξύλο μπαμπού, για την τοποθέτηση των φυτών και την μεταφορά τους στο χωράφι ή στον χώρο επεξεργασίας των καπνών.
==============================================
(5) Οι λιάστρες: Ξύλινες κατασκευές για το άπλωμα και στέγνωμα των σαρικιών του καπνού
==============================================
(6) Βελόνες: Σιδερένιες βέργες για το μπούρλιασμα του φύλλων του καπνού
==============================================
(7) Κάσα: Ξύλινη κατασκευή για την δημιουργία των δεμάτων
==============================================
ζ. Λοιπά εργαλεία για γενικότερες χρήσεις.
(1) Κλαδευτήρι: Ψαλίδι σε διάφορα μεγέθη για το κλάδεμα των δένδρων
==================================
(2)
Τσεκούρι: Εργαλείο κατάληξη σε αιχμηρή άκρη για το κόψιμο ξύλων
==============================================
(3) Κούτσουρο: Μεγάλος κορμός δένδρου, κατάλληλα διαμορφωμένος για το ποικίλες εργασίες (κόψιμο ξύλων, Κρέατος κτλ)
===============================================
(4)
Καρότσι επί ενός τροχού
==============================================
(5)
ο τσέντζερης (και το καπάκι του) Χαλκωματένιο σκεύος της αγρότισσας για την παρασκευή κάθε είδους φαγητού.Σε τακτά χρονικά διαστήματα έπρεπε να γίνει καθαρισμός από τους λεγόμενους γανωματήδες της εποχής
===============================================
4. Επίλογος : η παραπάνω «εργασία» είναι σίγουρα ελλιπής, όμως είναι ένα βήμα πάνω στο οποίο μπορούμε να βασιστούμε και να αναπτύξουμε ακόμα περισσότερο το θέμα. Θα προσπαθήσω και με την δική σας βοήθεια, να τελειοποιήσουμε αυτό το αφιέρωμα για να αναλογιστούμε όλοι και κυρίως οι νεότεροι, ότι ο κόπος των συγχωριανών μας παλαιότερα, ήταν πολύ μεγαλύτερος και πως όντως το ψωμί έβγανε με πολύ ιδρώτα.
Δημήτριος Γκόγκας
